دومین روز از مجمع گفت‌وگوی تهران صبح امروز (دوشنبه، ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۴) در مرکز مطالعات سیاسی و بین‌الملل وزارت امور خارجه با نشست تخصصی «اتم و اتحادها: بازاندیشی در مورد عدم اشاعه در منطقه» در سالن دماوند آغاز شد. این نشست به مدیریت «علی بلوجی» مدیر بخش خلع سلاح و امنیت بین‌الملل وزارت امور خارجه برگزار شد و «کارن هالبرگ» دبیرکل پاگواش*، «حسین شهرستانی» رئیس پاگواش، «سزار جارامیلو» و «پائولو کوتا» اعضای شورای پاگواش، و «ناصر هادیان» عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، در آن حضور داشتند.

لزوم اعتمادسازی و همکاری فنی برای عدم اشاعه

کارن هالبرگ، دبیرکل پاگواش، در پاسخ به پرسشی درباره عوامل کلیدی برای ایجاد اجماع در زمینه عدم اشاعه هسته‌ ای اظهار داشت: «هدف ما از حضور در این اجلاس، کمک به تحقق اهداف آن است. در منطقه خاورمیانه، به جز اسرائیل، همه کشورها عضو پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ ای (NPT) هستند که نشان‌دهنده اراده جمعی برای عدم اشاعه است. همچنین، علاقه‌مندی کشورها به استفاده از انرژی هسته‌ ای برای مقاصد صلح‌آمیز مشهود است. با وجود اختلافات سیاسی، اجماع بر سر عدم اشاعه وجود دارد.»

وی افزود: «برای ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح هسته‌ ای، پایبندی به قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل ضروری است. اعتمادسازی از طریق دیپلماسی فعال و همکاری‌های فنی بین کشورها حیاتی است. استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ ای باید در همه کشورها ترویج شود و پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تضمین‌کننده ماهیت صلح‌آمیز فعالیت‌های انرژی هسته‌ ای هستند.»

هالبرگ با اشاره به الگوی موفق آرژانتین و برزیل در جلب اعتماد جامعه جهانی نسبت به صلح‌آمیز بودن انرژی هسته‌ ای خود، پیشنهاد کرد این الگو می‌تواند در خاورمیانه نیز مورد استفاده قرار گیرد.

دبیرکل پاگواش در خصوص امکان ایجاد ائتلاف برای حرکت به سمت منطقه عاری از سلاح هسته‌ ای گفت: مهم است که از طریق اقدامات ملموس اعتماد سازی کنیم و همکاری را میان اعضای ان‌پی‌تی افزایش دهیم. در این مسیر تقویت گفت‌وگو و سازوکارهای اقدام مقابل به ما کمک می‌کند.

NPT و چالش‌های منطقه عاری از سلاح هسته‌ ای

حسین شهرستانی، رئیس پاگواش، در سخنان خود اظهار داشت: «پیمان عدم اشاعه (NPT) ستون اصلی رژیم هسته‌ای جهانی است و بیش از ۵۰ سال پیش با اجماع جهانی به امضا رسید. تنها چهار کشور به این پیمان نپیوسته‌اند. این پیمان بر سه محور استوار است: ۱) جلوگیری از اشاعه سلاح‌های هسته‌ ای در کشورهای غیرهسته‌ای، ۲) ترویج استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ ای، و ۳) خلع سلاح هسته‌ای در کشورهای دارای سلاح هسته‌ ای.»

وی افزود: «عدم اشاعه در بسیاری از کشورها موفقیت‌آمیز بوده و استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ ای تا حدی موفق عمل کرده است. با این حال، کشورهای هسته ای از مزایای این پیمان بهره‌مند شده‌اند، اما بزرگ‌ترین ناکامی NPT، عدم مذاکره جدی این کشورها برای امحای سلاح‌های هسته‌ ای است. برخی از آن‌ها حتی اقدام به نوسازی تسلیحات خود کرده‌اند.»

شهرستانی با اشاره به موفقیت مناطق عاری از سلاح هسته ای در آمریکای لاتین و آسیای مرکزی، گفت: «در خاورمیانه، که منطقه‌ای حساس است، پیشنهاد ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته‌ ای از بیش از ۵۰ سال پیش توسط ایران و مصر مطرح شد و مجمع عمومی سازمان ملل هر ساله با اجماع آن را تأیید می‌کند. با این حال، این هدف محقق نشده است. برخی کشورهای منطقه اعلام کرده‌اند بدون تضمین‌های لازم برای ایجاد چنین منطقه‌ای، به تعهدات خود پایبند نخواهند بود.»

وی با انتقاد از عدم پایبندی برخی کشورها، به‌ویژه اسرائیل، به توافقات بین‌المللی، اظهار داشت: «اجرای این معاهده بارها توسط اسرائیل نقض شده است. سلاح هسته‌ ای نمی‌تواند تضمین‌کننده امنیت هیچ کشوری در خاورمیانه باشد؛ تجربه کشورهایی مانند عراق، لیبی و سوریه که تسلیحات غیرمتعارف داشتند، نشان می‌دهد این تسلیحات نتوانست رژیم‌های آن‌ها را از فروپاشی نجات دهد و در دوسال گذشته نیز نتوانست امنیت اسرائیل را تضمین کند.»

کاهش تعداد سلاح‌های هسته‌ ای و چالش‌های خاورمیانه

پائولو کوتا، عضو شورای پاگواش، اظهار داشت: «NPT سند مهمی است که تعداد کشورهای دارای سلاح هسته‌ ای را محدود کرده است. در گذشته، تعداد کلاهک‌های هسته‌ ای از ۷۰ هزار به حدود ۱۲ تا ۱۳ هزار کاهش یافته، اما خطر استفاده از این سلاح‌ها همچنان پابرجاست. پنج کشور آمریکا، روسیه، فرانسه، بریتانیا و چین به‌ عنوان کشورهای هسته‌ ای شناخته‌شده در NPT مجاز به داشتن سلاح هسته‌ ای هستند، اما چهار کشور اسرائیل، هند، پاکستان و کره شمالی به این پیمان نپیوسته‌اند. اسرائیل با حدود ۹۰ کلاهک هسته‌ای، تنها کشور خاورمیانه با سلاح هسته‌ای است.»

وی افزود: «برخی کشورها مانند ایتالیا، آلمان، بلژیک و ترکیه میزبان سلاح‌های هسته‌ ای آمریکا هستند و بلاروس نیز پذیرای سلاح‌های هسته‌ ای روسیه شده است. در خاورمیانه، بحث‌های گسترده‌ای درباره محدودسازی برنامه هسته‌ ای ایران مطرح بوده و سازمان ملل تلاش کرده با برگزاری کنفرانس‌هایی، کشورها را به عدم استفاده از سلاح هسته‌ای ترغیب کند.»

کوتا با تأکید بر لزوم حذف کامل سلاح‌های هسته‌ای، گفت: «ایجاد انگیزه برای حذف سلاح‌های هسته‌ای در کشورها ضروری است. وضعیت کنونی خاورمیانه ناامیدکننده است. به ایران توصیه می‌کنم از NPT خارج نشود، زیرا این اقدام، حتی اگر دلایل موجهی داشته باشد، پیامدهای منفی برای ایران و منطقه خواهد داشت.»

وی همچنین بر تمایز بین انرژی هسته‌ ای صلح‌آمیز و سلاح هسته‌ای تأکید کرد و گفت: «تولید انرژی هسته‌ ای لزوماً به معنای حرکت به سمت سلاح هسته‌ای نیست و این انرژی برای مصارف صلح‌آمیز اهمیت بالایی دارد.»

چالش‌های ساختاری خاورمیانه و چشم‌انداز توافق انرزی هسته‌ ای

ناصر هادیان، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، با بیان اینکه میخواهم رویکردی غیرمتعارف داشته باشم، اظهار داشت: «پس از حدود ۲۰ سال بحث درباره انرژی هسته‌ ای، باید ساختار منطقه خاورمیانه را مورد بازنگری قرار دهیم. خاورمیانه مفهومی است که توسط قدرت‌های غربی، به‌ویژه در لندن و پاریس، شکل گرفته و جغرافیای آن بارها تغییر کرده است. این منطقه یک واقعیت ساختاری است که نیاز به مفهوم‌سازی‌های جدید دارد.»

وی افزود: «اسرائیل تنها رژیم منطقه با انرژی هسته‌ ای است و به دلیل جایگاه و امنیتی که این سلاح برایش فراهم کرده، دلیلی برای کنار گذاشتن آن نمی‌بیند. NPT به برخی کشورها اجازه داشتن انرژی هسته‌ ای داده و به برخی خیر. تا زمانی که کشوری در منطقه سلاح هسته‌ای داشته باشد، نمی‌توان اسرائیل را به مذاکره و خلع سلاح وادار کرد، مگر اینکه استثنایی برای آن قائل شویم که بعید است کشورهای منطقه، از جمله ایران، مصر و ترکیه، با آن موافق باشند.»

هادیان با ابراز بدبینی به تحقق منطقه عاری از انرژی هسته‌ ای، گفت: «ده‌ها سال بحث در این زمینه نتیجه‌ای نداشته است. باید بررسی کنیم آیا می‌توان با آمریکا و اروپا به مصالحه‌ای دست یافت. با توجه به حساسیت‌های موجود در ایران و آمریکا نسبت به برجام، باید درباره پتانسیل یک توافق جدید گفت‌وگو کنیم.»

سازمان پاگواش یک نهاد بین‌المللی است که با هدف کاهش خطرات ناشی از تسلیحات هسته‌ای و سایر سلاح‌های کشتار جمعی فعالیت می‌کند. این سازمان از طریق گفت‌وگوهای غیررسمی میان دانشمندان، سیاستمداران و کارشناسان، راه‌حل‌های علمی و مبتنی بر شواهد برای مسائل امنیت جهانی ارائه می‌دهد.