امروز توسعه همکاری بین دانش‌بنیان‌ها و مراکز علمی به منظور تجاری‌سازی محصولات بیوتکنولوژی و البته رفع موانع قانونی و کاهش بروکراسی، ورود و فعالیت‌های تحقیقاتی و تولیدی بخش خصوصی را به امری ضروری تبدیل کرده است.

همچنین در این میان شناسایی، ثبت، حفاظت، ذخیره‌سازی و ارائه خدمات مرتبط با این ثروت ملی جهت بهره‌برداری علمی، پژوهشی و اقتصادی از موضوعاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

اهمیت حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور به عنوان سرمایه عظیم ملی و رکن اصلی تحقیقات و پژوهش ها و پیشرفت در حوزه های مختلفی همچون بیولوژی و بیوتکنولوژی به خصوص بهره برداری از این ثروت خدادادی در زمینه های امنیت اقتصادی، امنیت سلامت و امنیت غذایی، بهانه ای شد تا در گفت و گو با حسین شاهسوارانی سرپرست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران وابسته به سازمان جهاد دانشگاهی به واکاوی و بررسی این موضوع بپردازیم.

بیوتکنولوژی؛ از آنجا که بسیاری با مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران و نوع کار آن آشنا نیستند درباره ماموریت ها، از راه اندازی این مرکز و زیرساخت ها و بخش های مختلف و جایگاه آن در کشور توضیح دهید.

مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در سال ۱۳۸۶، پیرو فرمان مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) به جهاد دانشگاهی تأسیس شد. این مرکز به‌عنوان یک نهاد مرجع و راهبردی، وظیفه گردآوری، شناسایی، حفاظت، استانداردسازی و بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور را بر عهده دارد. مأموریت این مرکز نه‌تنها حفظ منابع ارزشمند زیستی ایران، بلکه توسعه دانش و فناوری‌های مرتبط با این حوزه و تقویت امنیت زیستی و غذایی کشور است.

هدف اصلی از تأسیس این مرکز، مقابله با تهدیدات زیستی، حفظ تنوع ژنتیکی بومی، تأمین مواد اولیه برای تحقیقات و صنایع زیستی و ایجاد بستری برای توسعه علم زیست‌فناوری در کشور است.

در این راستا، این مرکز با ایجاد و توسعه بانک‌های زیستی شامل بانک سلول‌های انسانی و جانوری، بانک گیاهی، بانک میکروارگانیسم‌ها، بانک DNA و داده‌های ژنومی و بانک ویروسی، بستر مناسبی را برای تحقیقات پیشرفته در زمینه‌های مختلف زیست‌فناوری، کشاورزی، پزشکی و دارویی در جهت کاهش وابستگی به منابع خارجی فراهم کرده است.

فعالیت‌های این مرکز صرفا نقش پژوهشی نداشته بلکه به عنوان یک نهاد استراتژیک در حفاظت از تنوع زیستی و تأمین امنیت غذایی، سلامت عمومی، توسعه صنعتی و حتی دفاع ملی عمل می‌کند.

بیوتکنولوژی؛ تعداد پرسنل و اینکه آیا مرکز در استان های مختلف فعال است و ماموریت هایی که به استان ها محول شده است کدامند؟ کدام استان ها عملکرد مناسبی تاکنون داشته اند؟

 مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با بهره مندی از ۸۰ نیروی متخصص به فعالیت می‌ پردازد. که در دو استان تهران و البرز مستقر است، ولی به لحاظ وظیفه محوله حاکمیتی خود همکاری‌های گسترده‌ای با تمامی استان‌های کشور دارد.

این همکاری‌ها شامل مشارکت با دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌های علوم، بهداشت و جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست، معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری، پارک‌های علم و فناوری و مراکز تحقیقاتی است.

 مهمترین سازمان‌ها و مراکز رقیب کدام است، آیا همکاری بین سازمانی وجود دارد یا خیر؟ و بیشتر همکاری مرکز ذخایر ژنتیکی با کدام دستگاه ها است؟

 چندین سازمان و پژوهشگاه در حوزه ذخایر ژنتیکی از جمله پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری (مهندسی ژنتیک و اصلاح ژنوم)، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران (ذخایر گیاهی)، انستیتو پاستور ایران و مؤسسه رازی (حوزه‌های میکروبی و واکسن‌سازی) در کشور فعال هستند.

این مراکز به جای رقابت، در چارچوب همکاری‌های علمی و تبادل اطلاعات، تعامل مثبتی با یکدیگر دارند.

با وجود برخی همپوشانی‌ها، مراکز علمی مشابه به جای رقابت، در چارچوب همکاری‌های علمی و تبادل اطلاعات فعالیت های مشترک متعددی دارند.

مرکز ذخایر ژنتیکی ایران تاکنون بیشترین همکاری را با وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت، ستاد توسعه زیست‌فناوری، سازمان محیط زیست و دانشگاه‌های کشور و شرکت های دانش بنیان حوزه زیست فناوری داشته که نتایج آن شامل حفظ گونه‌های نادر، توسعه فناوری‌های زیستی و بهبود امنیت غذایی و سلامت جامعه بوده است.

بیوتکنولوژی، مهمترین دستاوردهای این مرکز اعم از جدیدترین و اثرگذارترین آنها طی سال‌های اخیر چه بوده است؟

 مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در سال‌های اخیر دستاوردهای کلیدی داشته است که شامل شناسایی و ثبت بیش از ۴۰ هزار نمونه جدید میکروبی، گیاهی و جانوری بومی ایران، راه‌اندازی بانک نمونه های سلولی جانوران در معرض خطر انقراض حیات وحش ایران، حفاظت از نژادهای بومی دام و طیور جهت افزایش بهره‌وری و کاهش وابستگی به واردات است.

تولید سویه‌های میکروبی مفید برای صنایع دارویی، غذایی و کشاورزی، اجرای دو پروژه ملی و فناورانه در زمینه دستیابی به دانش فناوری تولید بذور هیبرید و پروبیوتیک، ثبت و رونمایی از ۷ رقم بذر کاهو و همچنین راه‌اندازی بانک ذخایر دریایی از دیگر دستاوردهای مهم این مرکز محسوب می شود.

از آنجا که یکی از مهمترین ماموریت‌های محوله به این مرکز کمک به امنیت غذایی، سلامت و امنیت اقتصادی است ، چه اقدامات اثرگذاری تاکنون انجام شده است؟

 امنیت غذایی و سلامت جامعه دو چالش کلیدی کشور هستند که این مرکز با اقدامات بسیار مهمی از جمله ذخیره و اصلاح نژاد بذرها، شناسایی میکروارگانیسم‌های مفید در کشاورزی زیستی و صنایع غذایی، طیور و آبزیان، پشتیبانی از تحقیقات پزشکی و داروسازی با ارائه منابع سلولی، میکروبی ارزشمند و همچنین ارایه DNA استاندارد و کیت های تشخیصی مورد نیاز بیماری های عفونی به بهبود آن کمک کرده است.

نحوه همکاری مرکز با مراکز مشابه در سایرکشورها در چه سطحی است و بیشترین ارتباط با کدام مراکز زیستی دنیاست و این همکاری ها چه نتایجی به دنبال داشته است؟

 مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران عضو چندین شبکه بین‌المللی تحقیقاتی بوده و با کشورهایی که فعالیت مشابه دارند تعامل داشته که نمونه این تعامل بازگرداندن حدود ۷۲۰۰ بذر بومی از کشورهای مختلف و تبادلات با بانک های جهانی سلولی و میکروبی است.

مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران هم اکنون برای کارایی و بازدهی بیشتر با چه محدودیت‌ها و مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کند؟

 با وجود نقش کلیدی این مرکز، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد که مهمترین آن کمبود بودجه و عدم توانایی حمایت‌های مالی از طرح های توسعه ای است که این مهم معضل توسعه زیرساخت‌ها و جذب نخبگان را به دنبال داشته است.

بروکراسی پیچیده در صدور مجوزها برای تبادل اطلاعات و نمونه‌های زیستی و عدم آگاهی کافی برخی دستگاه‌های اجرایی و سیاست‌گذاران از اهمیت ذخایر ژنتیکی از دیگر مشکلات مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران محسوب می شود.

با توجه به نقش کلیدی این مرکز و ضرورت آغاز پایش ها در سطح ملی همکاری این مرکز با گمرکات کشور جهت کنترل ورود و خروج ذخایر زیستی کشور ضروری است.

 چه همکاری‌هایی بین مرکز و بخش خصوصی وجود دارد و دیگر اینکه چه پیشنهاداتی برای ورود هرچه بیشتر بخش خصوصی به این حوزه دارید؟

بخش خصوصی در حوزه‌هایی مانند بیوتکنولوژی کشاورزی، داروسازی زیستی و تولید مکمل‌های تغذیه‌ای فعالیت‌هایی دارد اما هنوز جایگاه آن در مقایسه با کشورهای پیشرفته ضعیف است.

تقویت بخش خصوصی در این حوزه در درجه نخست نیازمند ایجاد مشوق‌های مالیاتی و حمایتی برای سرمایه‌گذاری در حوزه ذخایر زیستی است.

البته در کنار آن توسعه همکاری میان شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز علمی برای تجاری‌سازی محصولات بیوتکنولوژی و البته رفع موانع قانونی و کاهش بروکراسی برای فعالیت‌های تحقیقاتی و تولیدی بخش خصوصی نیز یک ضرورت محسوب می شود.

  بیوتکنولوژی؛ مهمترین مزایا و معایب ورود بخش خصوصی به عرصه کاری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران چیست؟

 می توان گفت که مزایای ورود بخش خصوصی به این حوزه شامل تسریع در توسعه فناوری‌های زیستی و افزایش تولید محصولات نوین، کاهش هزینه‌های دولت در حوزه پژوهش‌های زیستی و افزایش هرچه بیشتر فرصت‌های شغلی برای متخصصان زیست‌فناوری است.

احتمال ایجاد انحصار در برخی حوزه‌های حساس و تمرکز بیش از حد بر سودآوری و کاهش دسترسی عمومی به برخی منابع ژنتیکی نیز از معایب ورود بخش خصوصی به این حوزه محسوب می شود.

راهکار پیشنهادی، توسعه مدل‌های همکاری دولتی – خصوصی و ایجاد قوانین نظارتی شفاف است که می‌تواند تعادل لازم را میان توسعه صنعتی و منافع ملی برقرار کند.

بیوتکنولوژی؛ نکته مهمی که در این سوالات به آن پرداخته نشده را بفرمایید

 با توجه به چالش‌های زیست‌محیطی، تغییرات اقلیمی، نیاز کشور به استقلال علمی، حفظ و توسعه ذخایر ژنتیکی یک ضرورت است. همانطور که کتابخانه ملی برای هر کشور ضروری است و نگاه درآمدی زودبازده به آن وجود ندارد این مرکز هم به عنوان یک سرمایه زیرساختی عظیم برای آینده کشور باید بیش از پیش مورد حمایت قرار گیرد.

برای تحقق این هدف، حمایت دولت، افزایش همکاری‌های بین‌المللی و ورود هدفمند بخش خصوصی از اهمیت بالایی برخوردار است. در نهایت، آگاهی‌بخشی به جامعه و سیاست‌گذاران می‌تواند مسیر توسعه این حوزه را هموارتر کند.

سال ۱۳۹۴ با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ۱۵ فروردین ماه در تقویم رسمی کشور به منظور فرهنگ‌سازی در این زمینه به نام روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی به ثبت رسیده است.

انتهای پیام/