پسروی های آب دریای خزر سبب شد بسیاری از بنادر شمالی دریای خزر بخشی از ظرفیت های تجارت دریایی خود را از دست بدهند و با توجه به شدت و عمق پسروی بزرگترین دریاچه جهان در آینده ای نه چندان دور بنادر فعال در این محدوده جغرافیایی به راحتی قادر به تجارت دریایی نیستند.

هر چند این چالش برای بنادر شمالی ایران هم آسیب زا است اما با توجه به این که قسمت عمیق دریای خزر در محدوده جنوبی آن یعنی در حوزه آبریز ایران قرار دارد این مصایب برای بنادر کشور ما به اندازه کشورهای شمالی نگران کننده نیست.

در شرایط فعلی کشورهای خزر نشین سعی دارند با بکار گیری روش های مختلف با این بحران مقابله و تجارت دریایی خود را فعال نگه دارند اما بنا به نظر کارشناسان در سالهای پیش رو این مشکل جدی تر و آزار دهنده خواهد بود.

تغییر اقلیم که با افزایش دما و کاهش بارندگی‌ها همراه است نیز در سال‌های اخیر حال خزر را ناخوش‌تر کرده است. بر اساس آمارها، در حال حاضر برآوردها حاکی از میانگین بارش سالانه ۲۲۰ میلی‌متر و تبخیر سالانه حدود یک‌هزار میلی‌متر از سطح دریای خزر است. طبق پیش بینی ها به‌طور میانگین، بارش سواحل جنوبی خزر تا انتهای قرن حاضر تا ۲۸ درصد کاهش خواهد یافت و تعداد روزهای داغ در اغلب ایستگاه‌های موردمطالعه سواحل جنوبی خزر در سه فصل زمستان، پاییز و بهار افزایش می‌یابد.

مطالعات و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که بر اساس روند مؤلفه‌های اقلیمی تحت تأثیر تغییر اقلیم حاکم بر منطقه، تا سال ۲۱۰۰ میلادی، کاهش قابل‌توجه تراز آب خزر رقم می‌خورد که بر اثر این کاهش تراز، حدود ۲۳ تا ۳۴ درصد از وسعت دریای خزر کاسته خواهد شد و این موضوع در صورت تحقق بر سواحل جنوب شرقی خزر تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد گذاشت.

نوسان‌ آمارهای مربوط به دریای خزر که طی ۲ دهه گذشته با نگاهی ویژه مورد توجه کارشناسان قرار گرفت، نشان می‌دهد که سرعت کاهش تراز آب دریای خزر و کوچک‌تر شدن این پهنه آبی بیشتر شده است. نتیجه پژوهش‌ها و مطالعات انجام شده درباره وضعیت دریای خزر طی سال‌های اخیر تا حدودی نگران‌کننده توصیف شد، چون نوسان و تراز آب دریای خزر از ۲ دهه پیش تا کنون کاهشی بود، اما در چند سال اخیر این روند کاهشی با سرعت بیشتری مشاهده شده است.

روند پیشروی آب دریای خزر در چند دهه‌ گذشته نیز ثبت شد و در حال حاضر نیز از سال ۱۳۷۵ با روند کاهشی آب خزر مواجه هستیم. سرعت کاهش تراز آب دریای خزر در این بازه زمانی که نزدیک به ۲۹ سال طول کشید یکنواخت نبود. در برخی سال‌ها کاهش قابل ملاحظه‌ای در تراز آب دریای خزر وجود نداشت و میزان افت تراز آب در حد سه سانتیمتر در سال بود.

از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ آمارهای مربوط به کاهش تراز آب دریای خزر نگران‌کننده نبود. اما از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹ به طور میانگین نزدیک به ۱۰ سانتیمتر در هر سال سطح آب دریای خزر افت پیدا کرد و از سال ۱۴۰۰ تا کنون به طور متوسط در هر سال حدود ۲۳ سانتیمتر کاهش سطح آب را داشتیم که تشدید این روند کاهشی پدیده‌های جدیدی را برای خزر رقم می‌زند.

بر اساس تحقیقات و جمع بندی های اعلام شده از سوی مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر پایین‌ترین تراز سطح آب دریای خزر طی ۵۰۰ سال اخیر در سال ۱۳۵۶ ثبت شد، و نمودارها نشان می‌دهد که سطح آب دریای خزر در حال نزدیک شدن به عدد ثبت شده در سال ۱۳۵۶ است و پیش‌بینی می‌شود امسال سطح آب خزر از رکورد پایین‌ترین عدد ثبت شده در ۵۰۰ سال اخیر نیز عبور کند.

همه این داده ها و شواهد علمی نشان از آن دارد که بنادر فعال خزر نشینان در آینده ای نزدیک با چالش های بزرگی مواجه خواهد شد تا جایی که تجارت دریایی در بزرگترین دریاچه جهان را با اما و اگر های فراوانی روبرو می کند.

شدت گرما و افزایش تبخیر آب خزر

در این پیوند رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر پیش تر اظهار کرد: نوسان آب دریای خزر به عنوان یک محیط آبی بسته، تابع عوامل اقلیمی متنوعی از جمله ورودی‌ها و خروجی‌ها است. که عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و متعاقباً افزایش تبخیر از سطح دریا است که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه‌ها قابل جبران نیست.

دکتر سیده معصومه بنی‌هاشمی گفت : ما در شرایطی به این رکورد کاهش سطح آب دریای خزر نزدیک شده‌ایم که اکنون نقش خزر برای جوامع پیرامونی به دلیل گسترش زیرساخت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی مرتبط بسیار پررنگ‌تر است. تراکم فعالیت در ساحل این دریا و حجم زیرساخت‌ها بسیار بیشتر از گذشته شده و طبیعی است که کاهش افت تراز آب چالش‌های زیادی را برای همسایگان خزر ایجاد کند.

وی خاطرنشان کرد: مطالعات متعددی انجام شده تا پیامدهای پسروی خزر و کاهش افت تراز آب این دریا بررسی شود. در برخی مطالعات بر اساس سناریوهای اقلیمی، پیامدهای ادامه این کاهش تراز آب در دریای خزر تا سال ۲۰۵۰ و تا پایان قرن ۲۱ و تا سال ۲۰۵۰ پیش‌بینی شده است. مطالعاتی را در سطح جهانی هم داریم که پیش‌بینی‌هایی را در سطوح مختلف برای آینده خزر ارائه کردند.

بنی هاشمی افزود: خزر را می‌توانیم از نظر شکل هندسی به سه بخش خزر جنوبی، میانی و شمالی تقسیم کنیم که هر کدام از این مناطق به میزان عمق‌شان از کاهش تراز آب تاثیر می‌پذیرند. نخستین موضوع مورد توجه نسبت به پیامدهای این افت تراز آب، همین کاهش محدوده آبی و همچنین خشک شدن بخش‌های زیادی از ظرفیت‌های آبی متصل به دریا مثل تالاب‌ها و خلیج‌ها است.

این مسوول تصریح کرد: یکی از مناطق بسیار مهم در سواحل کشور ما که زنگ خطر کاهش آب خزر در آن به صدا در آمده، منطقه حفاظت شده میانکاله شامل زبانه میانکاله، خلیج گرگان و عرصه‌های تالابی است که بخش اعظم آن در مازندران قرار دارد و به دلیل کاهش آب دریا خشک شده است. استمرار این وضعیت علاوه بر این‌که یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ما را تهدید می‌کند، می‌تواند به ایجاد کانون‌های گرد و غبار در منطقه بینجامد و بر کشاورزی، کیفیت سکونت و اقتصاد وابسته به دریا اثر منفی بگذارد.

بنا به اظهارات بنی‌هاشمی، مطالعات انجام شده میزان کاهش مساحت دریای خزر در بخش‌های شمالی، میانی و جنوبی را نیز برآورد کرده‌اند که بیشترین اثرگذاری در خزر شمالی رقم خواهد خورد.

وی اظهار کرد: بر اساس مطالعات انجام شده، چنانچه خزر پنج متر کاهش سطح آب را تجربه کند، در منطقه خزر شمالی شاهد کاهش ۲۴ درصدی وسعت و کم شدن ۶۲ درصدی حجم آب دریا خواهیم بود.

رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر درباره میزان اثرگذاری این روند کاهشی در خزر جنوبی که سواحل شمال ایران را در برمی‌گیرد نیز گفت: در صورت افت پنج متری تراز آب دریای خزر، پنج درصد از وسعت خزر جنوبی کاسته می‌شود و حجم آب این محدوده نیز ۱.۶ درصد کاهش می‌یابد.

بنی‌هاشمی ادامه داد: از این نظر شاید در خزر جنوبی خطر کمتری را شاهد باشیم. اما با توجه به این که سواحل ما بیشترین تراکم جمعیتی را در حاشیه دریای خزر به خود اختصاص داده‌اند و اثرگذاری این پسروی بر تالاب میانکاله، همین مقدار افت تراز و عقب‌نشینی دریا نیز حساس و آسیب‌پذیر است.

خطر تعطیلی برای بنادر خزر

فوق دکتری مهندسی عمران- محیط زیست از آمریکا اظهار کرد: با توجه به شرایط موجود و شدت پسروی های دریای خزر همه بنادر خزر نشینان در معرض تهدید تعطیلی قرار دارند اما اولین بنادری که از مدار تجارت دریایی خارج می شوند بنادر قزاقستان هستند.

دکتر عزیر عابسی گفت: پسروی آب دریای خزر برای همه بنادر کشورهای حاشیه این دریا یک تهدید جدی محسوب می شود اما بنادر کشورهای شمالی دریای خزر با توجه به عمق کم بیشتر خواهد بود.

وی گفت: با توجه به عمق کم ساحل روسیه همزمان با پسروی آب خزر، بیشترین کشوری که زیان خواهد دید روسیه است و صدها کیلومتر از ساحل این کشور بدون استفاده خواهد شد.

وی اضافه کرد: عمق دریا خزر در کنار ساحل روسیه بین چهار تا پنج متر است و کاهش بیشتر تراز آب این دریا بسیاری از بنادر روسیه را از مدار تجارت دریایی خارج می‌کند.

این استاد دانشگاه همچنین بیان کرد: در حال حاضر به خاطر عمق کم ساحل دریای خزر فقط ۷۰ درصد ظرفیت کشتی‌ها ی روسیه بارگیری می‌شود.

این استاد صاحبنظر در حوزه محیط زیست کشور گفت: علت اصلی کاهش تراز آب خزر به خاطر بهره‌برداری کشورها در آبریز خزر نیست بلکه شرایط اقلیمی، کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد که رطوبت را می‌برد، علت آن است.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در توضیح بیشتر کاهش آب دریای خزر بیان کرد: دریای کاسپین به عنوان بزرگترین پیکره آبی محصور در خشکی مشخصات یک اقیانوس کوچک جدا افتاده را دارا بوده که برای سالهاست از سایر اقیانوس های دنیا جدا شده است.

عابسی اضافه کرد: این پهنه عظیم آبی دارای مشخصات و اکولوژی منحصر به فرد خود بوده و از منظر تاثیرات اقلیمی و اکوسیستمی به طور مستقیم در پهنه های بزرگی از کره زمین تاثیرگذار می باشد لذا به دلیل ماهیت محصور خود همانند همه دریاچه های محصور در خشکی، نوسانات تراز آب در دریای خزر متاثر از ورودی های آن از طریق رودخانه و خروجی های آن ناشی از تفاوت میزان بارش و تبخیر از سطح دریا است.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار داشت: در طول تاریخ تعادل نداشتن بین ورودی ها و خروجی های این پیکره آبی بارها به تغییرات سریع تراز آب دریا منتهی شده است که به عنوان نمونه تنها در صده گذشته که اندازه گیری مستقیم میدانی از سوی دستگاه های مستقر در ساحل از تراز آب دریای خزر در دسترس است، طی سالهای ١٩٣٠ تا ١٩٧٨، در کمتر از ٥٠ سال کاهش ترازی به میزان ۹.۳ متر در ارتفاع آب دریای کاسپین مشاهده شده است این کاهش تراز آب از سال ١٩٧٨ تا ١٩٩٤ طی کمتر از ١٧ سال به شرایط اولیه بازگشته و نزدیک به چهار متر افزایش یافته است.

این دکتری محیط زیست در ادامه این را هم گفت که تغییرات سریع طی کمتر از یکصد سال گذشته به خوبی ماهیت نوسانات سریع تراز آب دریای خزر را نشان می دهد. نوساناتی که مشابه آخرین تجربه آن در اواخر دهه ١٣٦٠ شمسی به خسارات عظیمی به خانه ها و تاسیسات شهری مجاور سواحل جنوبی دریا منتج شده است.

برآوردها و مطالعات علمی و آمارهای رسمی به دست آمده از پژوهش‌های گوناگون که رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به بخشی از نتایج آن‌ها اشاره کرد، نشان می‌دهند که در چهار سال منتهی به سال ۱۴۰۳ حدود ۹۰ سانتیمتر افت تراز در دریای خزر ثبت شده که معادل کاهش ۳۲۰ میلیارد متر مکعبی حجم آب این دریا در یک بازه زمانی چهار ساله است.

برآوردها نشان می‌دهند که خزر به سرعت در حال کوچک‌تر شدن است و میزان توجه به این موضوع در جامعه و به ویژه برنامه‌ریزی‌های مسوولان باید افزایش یابد. با توجه به این‌که بیشترین سهم در تامین آب این دریاچه بزرگ مربوط به رودخانه ولگا در روسیه است که نزدیک به ۸۵ درصد آب خزر را تامین می‌کند، گام چندانی در کمک به تامین آب این دریا از سواحل جنوبی نمی‌توان برداشت. اما پیشگیری از ورود آلاینده‌ها به دریا و همچنین برنامه‌ریزی برای پیشگیری از آسیب‌های ناشی از پسروی در حوزه‌های محیط زیستی و اقتصادی نکاتی هستند که باید بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرند.

اتتهای پیام/