طرح  هوشمندسازی آرد و نان به عنوان یکی از گلوگاههای یارانه پرداختی دولت از سال ۱۴۰۱ اجرایی شد؛ هدف این بود که با اجرای طرح  هوشمندسازی آرد و نان  که عملکرد همه نانوایی های سراسر کشور را در یک سامانه تجمیع می کرد، رصد درستی بر اصابت یارانه آرد به اقشار جامعه داشته باشد و از خروج آرد یارانه ای از شبکه توزیع و قاچاق آن به خارج از کشور جلوگیری کند.

دولت وقت تلاش کرد ضمن کاهش انحراف در مصرف، نظام توزیع و تخصیص یارانه در این حوزه را شفاف‌تر کند از همین رو از ابتدای اجرای  طرح  هوشمندسازی آرد و نان ،  هدف اصلی کاهش هدررفت منابع ناشی از تخصیص غیرمجاز آرد یارانه‌ای به سایر بخش‌ها نظیر تولید شیرینی و فروش در بازار آزاد بود، اما امروز نتایج دیگری با وجود اجرای آن به دست آمده است.

پس از تصویب اجرای طرح هوشمندسازی آرد و نان  نصب و راه اندازی سامانه های خرید هوشمند و کنترل شده نان به نوبت در همه نانوایی ها اجرا شد به گونه‌ای که نانوایی‌های فاقد دستگاه های کارت خوان مخصوص خرید نان، مجاز به دریافت آرد یارانه ای نبودند.

عملکرد این کارتخوان ها به این ترتیب بود که خریدار نان، به تعداد مورد نیاز، نان مد نظر را انتخاب می کرد و با استفاده از کارت عابر بانک خود اقدام به خریداری نان می کرد،  طرح هوشمندسازی آرد و نان  به زعم سیداحسان خاندوزی وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی دولت سیزدهم به دولت اجازه می داد که تعداد نان های خریداری شده هر شخص به طور دقیق مشخص و قابل ارزیابی باشد.

سامانه اکنون سه سال است که در سراسر کشور اجرا می شود ولی مردم از اجرای آن چندان رضایت ندارند، برخی معتقدند که فقط صرف هزینه اضافه برای پیچیده کردن فرآیند خرید نان است، برخی صراحت دارند که چطور با این سامانه می توان گران فروشی و آرد دزدی نانوایی ها را کنترل کرد؟ برخی دیگر از این موضوع گله دارند که نانوایی ها هر قرص نان را حداقل سه برابر قیمت تعرفه ای با ثبت سه برابری تعداد نان می فروشند و در عمل ثبت و کاربرد سامانه چندان در تخلف نانوایی ها موثر نبوده است.

موفقیت یا شکست؛ ۲ موضع متفاوت از مسئولان دولتی

عبدالناصر همتی وزیر پیشین امور اقتصادی و دارایی آبان ماه سال گذشته درباره نتایج طرح هوشمندسازی آرد و نان گفته بود که  هوشمندسازی آرد و نان  موفق شده مصرف آرد را کنترل کند و بررسی‌های ما نشان می‌دهد از سال ۹۸ تاکنون مصرف آرد رشد قابل توجهی، حتی با وجود افزایش ورودی مهاجرین نداشته است.

وی صحبت های خود را اینگونه تکمیل کرده بود که طرح فعلی برای کنترل مصرف آرد موفق بوده و باید از دست‌اندرکاران تشکر کرد اما برای حل مشکل قیمت نان، باید این سیستم برای رفع معایب بازنگری شود.

این سخنان همتی در حالی بود که پیش از آن رضا باقری اصل سرپرست مرکز تحول دیجیتال و فناوری اطلاعات سازمان برنامه و بودجه اعلام کرده بود که سامانه نان یکی سامانه‌هایی است که هیچ مسئله‌ای را حل نکرده و ۲۵ هزار میلیارد تومان برای سامانه بی‌حاصل نان هزینه شده است.

دستاوردها: کاهش مصرف و صرفه‌جویی اقتصادی؟

محمدرسول نظافتی مدیر اجرایی طرح ملی  هوشمندسازی آرد و نان  در نشستی خبری که روز دوشنبه برگزار شد، درباره اثربخشی مالی اجرای  طرح  هوشمندسازی آرد و نان  می گوید: بر اساس محاسبات صورت گرفته طرح هوشمندسازی آرد و نان در طی ۳۶ ماه اجرا حدود ۹۶ همت اثربخشی داشته است زیرا پیش از این، هر سال مصرف آرد یارانه‌ای حدود سه درصد رشد داشت اما پس از اجرای طرح، نه فقط رشد متوقف شد، بلکه شاهد کاهش نیز بودیم.

وی یکی از دستاوردهای طرح  هوشمندسازی آرد و نان  را کاهش هزینه نان برای خانوارها می داند و می گوید: در این مدت ۳۶ ماه، سهم هزینه نان در سبد هزینه خانوار به نصف کاهش یافته است.

نظافتی انتقادات برخی مسئولان و رسانه‌ها به بار مالی طرح را این‌گونه پاسخ داده است که بار مالی ۷۵ هزار میلیارد تومانی، که توسط مدیران سازمان برنامه مطرح شده، فارغ از صحت عدد، تدبیری خارج از طرح است تا افزایش هزینه تولید نان برای نانوایان جبران و نرخ نان برای مردم افزایش نیابد.

چالش‌ها و انتقادها؛ اعتراف به ضعف‌ها در اجرا

در کنار این موفقیت‌ها، نقاط ضعف و نارسایی‌های اجرایی را حتی خود مدیران اجرایی طرح پنهان نکرده‌اند؛ نظافتی در پاسخ به انتقادات پیرامون انحراف آرد یارانه‌ای به روشنی می‌گوید: ما هیچ وقت چنین ادعایی نکردیم که طرح ما سبب خواهد شد موضوع انحراف مصرف به صفر برسد، هدف اصلی ما کاهش انحراف است و برای اثبات این ادعای‌مان شاخص‌های نیابتی مثل قیمت آرد یارانه‌ای در بازار قاچاق را رصد می‌کنیم.

وی با پذیرش اینکه سامانه قابلیت حذف کامل تخلفات و انحراف را ندارد، تصریح دارد: در برخی موارد، نانوایی‌ها از کارتخوان‌های دیگر برای ثبت تراکنش استفاده می‌کنند و گاهی حتی تراکنش‌های غیرواقعی رخ می‌دهد، ما نمی‌توانیم به طور دقیق تفکیک کنیم که چند درصد تراکنش‌ها واقعی یا غیرواقعی هستند.

نظافتی به معضل سوء‌استفاده و پیچیدگی عملکرد بازار نیز اشاره می کند و ادامه می دهد: عبارت قاچاق برای عرضه خارج از شبکه شاید دقیق نباشد. بهتر است بگوییم انحراف مصرف یا مصرف خارج از مسیر اصلی، برخی تخلفات هنوز در بازار آرد وجود دارد و سامانه فقط ابزاری برای شفافیت و مدیریت بهتر آن است، نه حذف کامل.

مدیر اجرایی این طرح معتقد است که مساله اعمال قانون و دخالت نهادهای مختلف مدیریتی (فرمانداری‌ها، تعزیرات، جهاد کشاورزی و…) و وابستگی به همکاری استان‌ها از دیگر عوامل ناکام ماندن برخورد کامل با متخلفان است.

وی درباره این موضوع نیز به صراحت بیان می‌کند: اینکه دستگاه‌ها چگونه از داده‌ها بهره بگیرند در اختیار خودشان است. هرچه مدیریت استان‌ها بهتر باشد، کیفیت ارائه خدمت نانوایی‌ها بالاتر می‌رود.

مشکلات ساختاری طرح  هوشمندسازی آرد و نان 

اجرای اجباری و فوری سامانه در سراسر کشور، به ویژه برای نانوایان مناطق روستایی، با دشواری و نارضایتی شهروندان روبرو بوده است. ضعف زیرساخت اینترنت، تراکنش خارج از شبکه، ثبت ارقام دروغین در خرید نان، گرانفروشی، نا آشنایی برخی نانوایان با کارت‌خوان‌های هوشمند و نیاز به پشتیبانی فنی از نمونه‌های این مشکلات است.

در کنار آن هنوز ضعف‌هایی در الگوریتم‌های شناسایی و تشخیص تخلف وجود دارد و برخی نانوایان و مراجع انتقادی اعلام کرده‌اند که هیچ سیستم هوشمندی جایگزین کافی برای بازرسی‌های میدانی و سنتی نشده است.

از منظر سیاست‌گذاری کلان نیز همچنان دغدغه‌هایی درباره آینده تحرکات قیمتی نان و تاثیر فشار تورمی بر اقشار ضعیف مطرح است، چرا که سامانه اگرچه هزینه را برای دولت کم کرده؛ اما مدل قیمت‌گذاری و حمایت از نانوایان، کماکان وابسته به تدابیر آینده و همراهی سایر دستگاه‌هاست.

در مجموع، طرح هوشمندسازی آرد و نان  را باید ابتکاری رو به جلو برای کاهش هدررفت، افزایش شفافیت و الگوسازی حکمرانی داده‌محور دانست. با این حال، به اذعان مجریان و مدیران ارشد آن، حذف کامل تخلف‌ها و رفتارهای غیرقانونی میسر نشده و همچنان نیازمند اصلاحات، شفافیت بیشتر و همکاری همه‌جانبه نهادهای مرتبط و صنف نان است.

همچنان که نظافتی می‌گوید: هدف ما کاهش انحراف و شفافیت بوده است، نه ادعای حل کامل همه مشکلات. این طرح زیرساختی برای ساماندهی است و کامل شدن آن نیازمند همراهی همه ارکان اجرایی و مدیریتی کشور خواهد بود.

«سیما»، سامانه‌ای دیگر برای مقابله با قاچاق آرد

همانطور که از آمار و اخبار بر می آید، طرح هوشمندسازی آرد و نان  موفق نشده تا با قاچاق آرد مقابله کند؛ از این رو ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز به تازگی ضوابط اختصاصی برای خرید، فروش، حمل و نگهداری آرد را ابلاغ کرده است که بر اساس آن هرگونه خرید و فروش این کالا باید در سامانه سیما ثبت شود و در فاکتور فروش آرد اطلاعات فروشنده، خریدار، وزن آن، راننده و خودروی حمل کننده، مبدا و مقصد مشخص باشد.

در این راستا محمدحسن جلالی مدیر کل هماهنگی و نظارت آرد و نان شرکت بازرگانی دولتی ایران گفته است: با هدف مقابله با قاچاق صدور صورت‌حساب و فاکتور فروش برای همه آردهای فروخته شده توسط کارخانجات و حمل آرد با بارنامه الزامی شده است؛ بنابراین سندی که تحت عنوان فاکتور فروش صادر و به رانندگان شرکت‌های حمل و نقل تحویل می‌شود، ملاک جابه‌جایی کالاست، در غیر این صورت محصول حمل شده قاچاق محسوب می‌شود.

وی بیان‌ داشت: با اتصال سامانه سیما و سامانه جامع انبارها، اطلاعات ثبت شده در سامانه مذکور به سامانه جامع انبارها منتقل می‌شود، پس لازم است همه اطلاعات فروش آرد در سامانه سیما، ثبت و در قالب بارنامه به رانندگان تحویل شود.

مدیر کل هماهنگی و نظارت آرد و نان شرکت بازرگانی دولتی ایران با تاکید بر اینکه اطلاعات اسناد تحویل شده به راننده باید با محموله انطباق داشته باشد تا از بروز مسائل و مشکلات احتمالی جلوگیری شود، خاطرنشان کرد: برای حمل بین شهری، رانندگان باید بارنامه‌ای که حاوی اطلاعات ثبت شده در سامانه «سیفا» باشد را به همراه داشته باشند.

صرفه‌جویی ۹۶ همتی با اجرای طرح هوشمندسازی آرد و نان

مدیر اجرایی طرح ملی  هوشمندسازی آرد و نان از صرفه‌جویی ۹۶ هزار میلیارد تومانی در مصرف آرد یارانه‌ای در ۳۶ ماه گذشته و با اجرای این طرح ملی خبر داد.